ÇOCUK-ERGEN SAĞLIĞI

ADOLESAN DÖNEMDE FİZİKSEL BÜYÜME VE CİNSEL GELİŞME  

Adolesan  dönem,  çocukluktan  erişkinlik  döneme  geçiş  dönemi  olarak  tanımlanmaktadır.  Bu  dönem  fiziksel  ve  cinsel  olarak  hızlı  büyüme  ve  gelişme  ve  ayrıca  psikososyal  gelişme  ile  karekterizedir. Gelişmenin başlama yaşı genetik ve çevre faktörlerinden etkilenir ve kişiler arası farklılık gösterir. Beslenme, genel sağlık ve yaşam koşullarının değişmesi gelişme sürecini daha erken yaşlara kaymasına neden olmuştur

FİZİK BÜYÜME  

Adolesan dönemde en önemli değişimlerden birisi hızlı fizik büyümedir. Adolesan bir kaç yıl gibi kısa bir dönemde erişkin boyutlarına ulaşır. Kız ve erkek adolesanlarda vücut boyutları ve vücut şeklinde olan değişiklikler birbirinden farklı hızda ve zamanda olmaktadır. Kadın ve erkekte seks hormonlarının  salgılanması  ve  buna  bağlı  olarak  cinsel  gelişme  bulgularının  belirlenmesi  pubertenin başlaması olarak kabul edilir. Puberte döneminde fiziksel büyüme hızlanır.  

Erkeklerde  ve  kızlarda  somatik  büyüme  bedenin  büyümesini  içermektedir.  Adolesan  dönemde  iskelet sistemi, organlar, bezler, yağ ve adale dokularında büyüme olur; lenf dokuda (lenf doku, timus, tonsiller, adenoidler) ise ani bir küçülme göstermektedirler. Değişik organ ve dokular için büyüme   hızı   farklıdır.   En   hızlı   büyüme   üreme   organlarında   olmakta,   beyin   ise   hiç   büyümemektedir. Bu dönemde adolesan erişkin boyunun %96’sına ulaşmaktadır (Şekil 1).

Adolesan  dönemde  boyca  uzama  atağı  üç  dönemde  gözlenir.  İlk  dönemde  lineer  büyüme  hızı giderek  artar.  İkinci  dönemde  büyüme  hızı  doruğa  ulaşır  ve  üçüncü  dönemde  büyüme  hızı azalarak büyüme tamamlanır.  

Pubertal büyüme atağında, boy uzama hızı maksimuma ulaştığı döneme “Boy Uzama Atağı” adı verilir.  Boy uzama atağı 11-16 yaşları arasında genellikle iki-üç yıl kadar devam eder. Erkekler ve  kızlarda  boy  uzama  atağının  en  üst  seviyeye  ulaştığı  yaşlar  arasında  fark  bulunmaktadır. Erkeklerde  boy  uzama  atağı  13-15,5  yaşları  arasında  olur  ve  yılda  10-16  cm  lik  boy  uzunluğu artışı olur. Kızlarda boy uzama atağı 11 yaş civarında başlar ve yılda 9 cm lik boy uzaması olur ve 13,5 civarında sonlanır. Boyca uzama hızı doruğuna kızlar ortalama 12, erkekler ise 14 yaşta erişir. Boy uzama atağı yaklaşık 24-36 ay kadar devam eder.  

Büyüme  atağı  döneminde,  erkeklerde  toplam  26-28  cm  ve  kızlarda  23-28  cm  boy  uzunluğu artışı  olur.  Pubertenin  sonunda  erkek  ve  kızların  boyları  erişkin  dönem  boy  uzunluklarının %98’ine ulaşır. Genel olarak erkekler kızlara göre daha uzun ve vücut ağırlıkları daha fazladır. Erkekler  kızlara  göre  ortalama  12-13  cm  daha  uzundurlar,  erkeklerde  kemiklerin  büyümesi  kızlara göre iki yıl daha fazla devam eder.  

 Vücut Bölümlerinde Büyüme  

Adolesan  büyümesi  periferden  bedene  doğrudur.  Başka  bir  deyişle,  eller  ve  ayaklar  en  önce  büyür, daha sonra kol ve bacaklar ve en son kalça ve göğüsde büyüme olur. Büyüme hızı bütün yıl boyunca devam etmekle birlikte ilkbahar ve yaz aylarında artış gösterir. Bu nedenle büyüme hızı 6-12 aylık dönemler için hesaplanır.  

Adolesanda  büyüme  atağı  sürecinde  vücutta  gençler  cinsiyete  özel  şekil  ve  oranlar  kazanırlar. Erkeklerde omuzların kalçaya oranla fazla genişlemesine karşılık kızlarda kalçalar omuz ve bele oranla daha fazla genişler. Kızlarda kalça genişliğindeki artış omuzlardaki artıştan daha fazladır. 

Vücut  gelişiminde  cinsiyetler  arasında  bir  diğer  farklılık  ise  oturma  yüksekliği/boy  uzunluğu arasındaki  orandır.  Bu  oran  her  iki  cinsiyette  adolesan  döneme  kadar  eşit  iken,  bu  dönemin  sonunda  kızlarda  bacak  uzunluklarının  erkeklere  göre  daha  kısa  olduğu  gözlenmektedir.  Böylece  aynı  boyda  olan  kız  ve  erkekler  karşılaştırıldığında  kızların  bacak  uzunluklarının erkeklerden daha kısa olduğu görülür.   

Ağırlık Artışı  

Büyüme  atağı  döneminde  erişkin  hayattaki  vücut  ağırlığının  yaklaşık  yarısı  kazanılmaktadır. Ağırlık artışında da ağırlık artım hızında giderek artma, ağırlık artım hızının doruğa ulaşması ve üçüncü  fazla  ağırlık  artımında  yavaşlama  olur.  Erkeklerde  vücut  ağırlığındaki  artış  piki  ve  boy  uzunluğunda  artış  piki  aynı  dönemlerde  olur.  Kızlarda  boy  uzunluğunda  olan  artıştan  yaklaşık altı ay sonra vücut ağırlığında artış olur.   

Vücut Yapısında Farklılıklar  

Adolesan  dönemde  erkek  ve  kızların  vücut  yapısında  farklılaşmalar  olur.  Adolesan  dönemde  erkeklerde  kas  dokuda  artış kızlara  göre  daha  fazladır.  Erkeklerde  boy  uzama  atağı sırasında adale dokuda artışta en üst seviyeye ulaşır. Kızlarda menarş sırasında kas dokuda artış en üst seviyeye ulaşır. Pubertenin ilk yılında cilt altı dokuda yağ dokuda azalma olur ve boyca uzama atağı sırasında  yağ  doku  azalma  hızı  en  üst  düzeye  erişir.  Bundan  sonra  kızlarda  daha  fazla  olmak üzere her iki cinsiyette de yağ kitlesinde artış olur.    

Puberte  

Puberte  bir  insanın  fizyolojik  olarak  üreme  kapasitesine  ulaşma  durumu  olarak  tanımlanır. Biyolojik değişiklikler hormonlar, fizik büyüme, seks hormonu salgılayan bezlerin  gelişmesi,  hipotalamus-hipofiz  salgı mekanizmasının  çalışması,  over  ve  testislerden  hormon   salınımının   başlaması,   seks   hormonlarına   yanıt   olarak   biyolojik   ve   psikolojik   değişikliklerin  olması  ve  cinsiyete  özel  dış  görünümün  oluşmasıdır.    Fizyolojik  olarak  kızlarda ovulasyon ve erkeklerde spermatogenez meydana gelir ve üreme fonksiyonları kazanılmış olur. Bu süreç içinde cinsel gelişim ve sekonder seks karekterlerinin gelişimi olur (Şekil 2).

Erken ve Geç Puberte  

Pubertal  değişiklikler  kızlarda  sekiz  ve  erkeklerde  dokuz  yaşından  önce  ise  Erken  Puberte; kızlarda  13  ve  erkeklerde  14  yaşında  halen  değişimler  başlamadıysa Gecikmiş  Puberte  tanısı konur.  

Puberte Dönemi Kızlarda Olan Cinsel Değişimler 

 Kızlarda cinsel gelişme over, uterus, vajina, labialar ve göğüslerin büyümesi ve pubik (genital bölgede) kıllanma ile karekterizedir.  

Plazma   ilgili hormonların artışı ile  salınan   estrodiol,   (ikincil) sekonder seks   karekterlerinin  gelişmesinden   sorumludur.   Sekonder   seks   karekterleri   göğüslerin   gelişmesi,   üreme  organlarının büyümesi, yağ dağılımı ve kemiklerin büyümesidir.  

Hormonların etkisiyle Uterusun iç tabakası (endometrium)  tabakası  yeterli  kalınlığa (proliferasyona) ulaştığında  ilk menstrüasyon oluşur. Ancak hormonal denge henüz oluşmadığından menarştan 6-9 ay sonrasına kadar ovulasyon (yumurtlama) oluşmaz.  

Puberte Döneminde Cinsel Gelişmenin Değerlendirilmesi: 

Erkekler ve kızlar için pubertede beş temel değişim tanımlanmaktadır (Tanner Evreleri). Her iki cinsiyette de cinsel gelişme genellikle belirli bir sıra takip etmektedir. Kızlar için iki temel fiziksel değişime bakılmaktadır:

 •    Meme    gelişmesi 

•    Pubik bölgede kıllanma  

Kızlarda cinsel gelişmenin ilk belirtisi memelerin büyümesidir, daha sonra boy uzama atağı görülmektedir.  Kısa  bir  süre  sonra  pubik  bölgede  ve  koltuk  altında  kıllanma  oluştur. Memelerin  gelişmesi  (telarş)  11  yaşlarında  başlarken,  menarş,  bundan  yaklaşık  iki  yıl sonradır.  Son  yıllarda  genç  kızlarda  telarş  yaşında  daha  erken  yaşlara  kayma  olduğu bildirilmektedir. Memelerin büyümesi ve pubik bölgede kıllanmanın değerlendirilmesi Tanner Evreleri ile değerlendirilir (Şekil 3).

Puberte Dönemi Erkeklerde Olan Değişimler  

Erkeklerde sekonder cinsel gelişme, testis ve penis büyümesi ile pubik kıllanmayı içerir (Şekil 4). Adolesan dönem pubertal gelişim sırasında testisler, epididim ve prostat yedi kat ve daha fazla büyür.   

Pubertenin ilk belirtileri testislerin hacminin 4 ml ya da uzunlamasına çapının 2,5 cm olması, skrotal kıvrılmaların olması ve pigmentasyonun olması şeklindedir.   

Erkeklerde cinsel gelişmede erken puberte döneminden itibaren büyüme hızında artış, 14-15 yaşlarında  büyüme  hızında  maksimum  büyümeye  ulaşma,  testislerde  büyüme ve testosteron salınımı ve sperm gelişimi oluşur.   

Puberte Döneminde Cinsel Gelişmenin Değerlendirilmesi:  

Erkekler için cinsel gelişim için: 

•    Testislerin    büyüklüğü 

•    Penisin    uzunluğu 

•    Pubik bölgede kıllanma  

Erkekler için pubertede beş temel değişim aşaması tanımlanmaktadır. Erkeklerde, skrotum ve testislerin  büyümesi  ile  başlar,  penis  boyunun  uzaması  ve  kalınlaşması  ile  devam  eder  ve  prostat  ve  meni  keseciğinin  gelişmesi  ile  tamamlanır.  Daha  sonra  pubik  bölgede  kıllanma başlar. Koltuk altı ve yüzde bıyık ve sakal çıkması pubik bölgede kıllanmadan yaklaşık iki yıl sonra görülür. Boyda uzama atağı testislerin büyümeye başlamasından yaklaşık bir yıl sonra başlar. Ortalama ilk ejakülasyon (boşalma) yaşı ise 12,5-14 arasında olmakla beraber; psikolojik, kültürel ve  biyolojik  faktörlerden  etkilenir.  İlk  ejakulasyon  penisin  büyümeye  başlamasından  yaklaşık bir yıl sonradır. 

Adolesan Dönemde Büyüme ve Gelişmenin İzlenmesi 

Adolesan  döneme  giriş,  belirli  evrelere  ulaşma,  büyüme  ve  cinsel  gelişmenin  tamamlanma  yaşları  gerek  cinsiyetler  gerekse  aynı  cinsiyetteki  bireyler  arasında  değişkenlik  göstermektedir.  Bu  değişkenlikte  en  önemli  etken  biyolojik  olgunlaşmanın (matürasyonun ) takvim  yaşına  göre  büyümemesidir.  Biyolojik maturasyonu belirlemede en güvenilir yöntem kemik yaşı tayinleridir.    

Vücut  ağırlığı  ve  boy  uzunluğu  ölçümlerinin  değerlendirilmesinde  standart  ölçüm  tabloları kullanılmalıdır.  

Adolesanın  cinsel  gelişim  ve  büyüme  atağı  başladıktan  sonra  yılda  en  az  bir  defa  yapılacak kontrollerde  boy  uzunluğu  ve  vücut  ağırlığı  artışının  ve  cinsel  gelişimin  değerlendirilmesi önerilmektedir.  Erkek  ya  da  kızlarda  fiziksel  büyüme  ve  cinsel  gelişmenin  değerlendirilmesi sırasında psikososyal yapının değerlendirilmesi de yapılmalıdır.   Adolesan dönemde sağlığın korunması ve geliştirilmesi için sağlam adolesan izlemi son derece önemlidir. (Şekil 5)

ADOLESAN DÖNEMDE PSİKOSOSYAL GELİŞME  

Her  adolesan  için  aynı şekilde  bir  adolesan  psikososyal  gelişimi  tanımlamak  olası  değildir. Adolesanlar   homojen   bir   grup   olmayıp,   biyolojik   ve   duygusal   olarak   çok   farklılıklar göstermektedirler.   Çocukluktan   erişkin   döneme   geçiş sırasında   devamlı   ve   tek   bir   yol   izlenmemektedir;  biyolojik,  sosyal,  duygusal  ve  entellektüel  büyüme  birbirinden  farklı hızlarla oluşmaktadır.   Adolesan dönem zor geçen bir dönem olup, bir çok adolesan bu güçlüklerle baş edebilir. Ancak adolesanların bir kısmı bu dönemin zorlukları ile baş edememektedirler. Bu nedenle adolesanın psikososyal  gelişiminin  bilinmesi  ve  değerlendirilmesi  karşılaştığı  sorunların  tanımlanması  ve  çözüm önerisi oluşturulması açısından önemlidir.  

Adolesan dönem üçe ayrılmaktadır. 

 1.   Erken adolesan dönemi (10-13 yaş)

 2.   Orta adolesan dönem  (14-16 yaş)

 3.   Geç adolesan dönem   (17-19 yaş) 

 Erken Adolesan Dönem:  

Erken adolesan dönemde pubertenin başlaması ile oluşan fiziksel değişimler ve bu değişimlerle birlikte  psikososyal  değişimler  gözlenmektedir.  Adolesan  bu  dönemde  temel  olarak  fiziksel  değişimleri  özümsemeye  ve  bağımsızlık  için  mücadele  etmeye  çalışırlar.  Puberte  ile  birlikte,  ancak kızlarda erkeklere göre bir iki yıl önce psikososyal ve duygusal değişimler ortaya çıkar.  

Bağımsızlık-Bağımlılık Mücadelesi:  Erken  adolesan  dönem,  aileye  olan  bağımlılığın  bağımsızlık  davranışı şeklinde  değiştirilmesi çabalarının başlangıcıdır.   

1.   Ailenin  aktiviteleri  ile  daha  az  ilgilenme  ve  ailenin  eleştiri  ya  da  tavsiyelerine  uymada  isteksizlik gösterme  

2.   Başka  bir  desteğe  sahip  olmadan  aileden  ayrılma  ortamı  oluşturma  ve  bunun  da  aile  içinde bazı sorunlara yol açması 

3.   Duygusal   dalgalanmalar   

4.   Kendini ifade etme yeteneğinde artma 

5.   Aile   dışında yeni insanlar arama  

Beden İmajı Algısı:  

Hızlı  büyüme  ile  vücudunda  olan  değişimleri  kafasına  takma  ve  normal  olup  olmadığını sorgularlar:  

1.   Kendisini   sorgulama  

2.   Dış görünüşü ve çekiciliği konusunda emin olmama 

3.   Sıklıkla kendi bedenini başkaları ile karşılaştırma 

4.   Cinsel anatomi ve fizyoloji ile ilgilenme, menstrüasyon ya da ejakulasyon, mastürbasyon, meme ya da penis büyüklüğü hakkında endişe etme  

Akran Grup İlişkisi:  

Aileden uzaklaştıkça arkadaşların yanında kendini daha iyi hissetmeye başlarlar.  

1.   Yalnızca aynı cinsiyetten arkadaş edinme 

2.   Arkadaşlarına  karşı  çok  fazla  duygusal  ve  hassas;  aynı  zamanda  homoseksüel  olma  korkusu ya da ilişkileri konusunda kaygı duyma 

3.   Bazen   karşı cinsiyetten arkadaşlıklar da kurabilir   

Kişilik Gelişimi:  Fiziksel  büyümenin  hızlı  olması  ile  kognifif  özelliklerde  de  gelişme  gözlenir.  Bu  dönemde,  adolesan gelecek için hazırlanmakta ve başarılı olması beklenmektedir.  

1.   Soyutluk   kavramını anlama 

2.   Sıklıkla  hayal  kurma  (yalnız  başına  hayal  kurulması  sağlıklı  olmamakla  beraber;  hayal  kurmanın  ifade  etme,  problemleri  çözme,  yaşamın  farklı  yönlerini  yaratma  gibi  yararlar  sağladığı bilinmektedir) 

3.   Gerçekçi olmayan ideallere sahip olma (pilot olma isteği gibi) 

4.   Otoriteyi sorgulama, aile ya da öğretmenin dayanma derecesi test etme 

5.   Daha  fazla  özel  bir  yaşama  sahip  isteği,  bu  dönemde  günlük  tutma  çoğunlukla  çok  önemlidir. 

6.   Cinsel  isteklerin  ortaya  çıkması,  açık  saçık  konuşma  ve  şakalar  yapmaya  eğilimin artması 

7.   Kendi   değer yargılarını geliştirme 

8.   Kendi isteklerini kontrol edememe (bu da risk alma davranışlarına yol açabilir) 

9.   Bulunduğu   durumunu   abartmak,   çok   yalnız   hissetmek,   problemlerinin   çok   büyük   olduğunu düşünme   

Orta Adolesan Dönem  

Orta adolesan dönemde daha yoğun duygular, büyük bir amaç belirlenir ve akranların etkisi önemlidir.  

Bağımsızlık-Bağımlılık Mücadelesi:  Aileler ile olan çatışmalar daha fazladır ve arkadaşları çok daha önemlidir.   

Beden İmajı Algısı: Bir çok pubertal değişim sonuçlanmıştır, değişimlerini daha az sorgulamaktadır. Bedenini kabul etmiştir  ve  rahatlar.  Bedenine  daha  fazla  vakit  ayırır  ve  çekici  görünmek  için  çok  fazla  vakit  harcar.   

Akran Grup İlişkisi:  

Akranların etkisi çok kuvvetlidir.   

1.   Kendi kültürel yapısı içinde yoğun bağlanmalar yaşama 

2.   Arkadaşların değer, giysileri ile uyum içinde olma, arkadaşları ile ortak şifreler oluşturma, aileden uzaklaşma 

 3.   Duygusal  beraberliklerin  artması,  flörtünün  olması,  cinsel  deneyim  yaşama,  cinsel  ilişkisinin olması 

4.   Klüp,   takım, çete gibi farklı gruplara girme   

Kişilik Gelişimi:  

Soyut kavramlarda gelişme olur, yeni bir kişilik geliştirir.  

1.   Kendi   amaç   ve   duygularda   açıklık   gelişir,   başkalarının   duygularını   değerlendirme becerisi gelişir 

2.   Entellektüel kapasitede artma ve yaratıcılık başlar 

3.   Daha  az  idealistik  beklentiler  (bu  dönemde  orta  ve  az  düzeyde  beceriye  sahip  olan  adolesanlar,  kendi  kapasitelerinin  düşük  olduğu  düşüncesi  ile  kendine  değersiz  görme  sorunu yaşayabilirler) 

4.   Risk  alma  davranışlarını  alma  eğilimi,  ölümsüz  olduğunun  ispatına  ait  duygulara  sahip  olma  

Geç Adolesan Dönem  

Geç  adolesan  dönem  kişiliğin  mücadele  edinilen  ve  ayrılık  dönemidir.  Eğer  erken  ve  orta  adolesanda  destekleyici  bir  aile  ve  arkadaş  grubunda  bulunduysa  bu  dönemi  de  başarı  ile  geçirecek ve erişkin dönem için sorumluluklarını üstelenebilirler.

Bağımsızlık-Bağımlılık Mücadelesi:  

Bu dönemde sakinleşme ve tekrar aileye bağlanma vardır. Aile ile olan ilişkiler değişmiş, ailenin önemi  ve  değeri  daha  fazla  anlaşılmıştır.  Ailenin  önerileri  tekrar  kabul  edilmeye  başlar.  Ancak  bu  dönemde  bazı  adolesanlar  erişkin  sorumluluklarını  üstlenemezler;  aile  ya  da  arkadaşlara bağımlı kalmak isteyebilirler.  

1.   Kendine yetmeyi erteleme 

2.   Kelimeleri daha iyi kullanma ve kendini daha iyi ifade etme 

3.   Daha   tutarlı ilgilere sahip olma 

Adolesanların hepsi gelişimleri sırasında psikososyal gelişim  evrelerine tamamen uymamaktadır. Ancak, bir çok adolesan bu süreci yaşamaktadır. Sağlık personelinin adolesan dönem genel gelişim sürecini bilmesi adolesanların davranışlarını değerlendirmesine yardımcı olur.

Kaynak: Türkiye Üreme Sağlığı Programı , GENÇLİK DANIŞMANLIK VE SAĞLIK HİZMET MERKEZLERİ CSÜS (Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı) EĞİTİMİ MODÜLÜ KATILIMCI REHBERİ , T.C.Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü Ankara, S: 55-65,2007

Not: Kaynak'ta tıp dışı okurlara karmaşık gelebilecek hormonal mekanizma açıklamaları silinerek, anlaşılmayı kolaylaştırmak amacıyla aslındaki anlam ve bilgi bütünlüğüne zarar vermeyecek şekilde bir cümle ile anlatılmıştır.